Βy Gaia
Γενικά στοιχεία
Φυτό Τριτικάλε
Τα τριτικάλε [1] είναι τα προϊόντα διασταύρωσης μεταξύ ειδών σιταριού και σίκαλης. Οι κύριοι στόχοι των προσπαθειών για τη δημιουργία και τη βελτίωση των τριτικάλε είναι η παραγωγή ενός σιτηρού με αποδόσεις ανάλογες ή υψηλότερες του σιταριού, με αυξημένες δυνατότητες παραγωγής κάτω από δυσμενείς συνθήκες (εδάφη μέτριας γονιμότητας, χαμηλές θερμοκρασίες) και βελτιωμένη βιολογική αξία του προϊόντος. Οι πρώτες προσπάθειες χρονολογούνται από το 1875, όταν ο Γερμανός Rimpau κατάφερε για πρώτη φορά να διασταυρώσει σιτάρι με σίκαλη, αλλά τα υβρίδια ήταν στείρα. Ο ίδιος ερευνητής κατάφερε το 1891 να δημιουργήσει το πρώτο γόνιμο υβρίδιο από διασταύρωση μαλακού σιταριού και σίκαλης. Αξιοσημείωτη ήταν η δραστηριότητα του Πειραματικού Σταθμού του Saratov στην Ουκρανία (1918-1934), όπου οι Μeister και Lebedeff κατάφεραν να δημιουργήσουν από φυσικά υβρίδια μεταξύ μαλακού σιταριού και σίκαλης, προϊόντα γόνιμα σε ικανοποιητικό βαθμό. Στο Σταθμό αυτό ξεκίνησαν και οι πρώτες κυτταρολογικές έρευνες για την ερμηνεία της γενικά χαμηλής γονιμότητας των υβριδίων. Σημαντικές εξελίξεις σημειώθηκαν στη δεκαετία του 1930. Ο Muntzing ξεκίνησε το 1935 στη Σουηδία ένα εντυπωσιακό πρόγραμμα που άνοιξε νέους δρόμους στην κυτταρολογία, γενετική και βελτίωση των τριτικάλε. Το πρόγραμμα αυτό συνεχίζεται ακόμη και σήμερα.
Γενικά, υπολογίζεται ότι σήμερα τα τριτικάλε καλλιεργούνται σε 30 διαφορετικές χώρες περίπου και καλύπτουν συνολικά γύρω στα 7.5 εκατομμύρια στρέμματα.
Ποιοτικά χαρακτηριστικά τριτικάλε
Καρπός τριτικάλε
Αρχικά τα τριτικάλε είχαν υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτείνη, που πλησίαζε το 20%. Τα τελευταία όμως χρόνια παρατηρείται μια συνεχής πτώση και έτσι από 17.5% το 1968 έφθασε το 12.7% το 1972. Η πτώση αυτή συσχετίζεται αρνητικά με τις αυξητικές τάσεις των αποδόσεων στο ίδιο χρονικό διάστημα και φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα της συνεχούς βελτίωσης στο ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό των συρρικνωμένων καρπών. Επομένως, η αναμενόμενη βελτίωση του βάρους των καρπών κατά τα προσεχή χρόνια φαίνεται ότι θα επιφέρει και μια παραπέρα μείωση της περιεκτικότητας σε πρωτείνη σε επίπεδα ίσως κατώτερα από εκείνα του σιταριού και της σίκαλης. Σημαντικό ποιοτικό χαρακτηριστικό των τριτικάλε αποτελεί η υψηλή τους περιεκτικότητα σε λυσίνη και θειούχα αμινοξέα. Παρά την πτώση της περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη που παρατηρήθηκε, η περιεκτικότητα σε λυσίνη αυξήθηκε ελαφρά (από 3.2 σε 3.4%) στο ίδιο χρονικό διάστημα. Το γεγονός ότι υπάρχει σημαντική παραλλακτικότητα μεταξύ των τριτικάλε ως προς το χαρακτηριστικό αυτό (ορισμένα πλησιάζουν το 4%) σημαίνει ότι υπάρχουν δυνατότητες και για παραπέρα βελτίωση στο μέλλον. Ορισμένα χαρακτηριστικά των τριτικάλε, όπως η τάση για βλάστηση των καρπών επάνω στο στάχυ, η οποία αποδίδεται στην αυξημένη δραστηριότητα της α-αμυλάσης, και η χαμηλή δύναμη της γλουτένης υποβαθμίζουν σημαντικά τις δυνατότητες χρησιμοποίησής τους στην αρτοποιία. Οι αρτοποιητικές ιδιότητες ήταν καλύτερες στα οκταπλοειδή (προφανώς λόγω του γονιώματος D) τα οποία όμως δεν χρησιμοποιούνται σήμερα αυτούσια. Επίσης, και οι αλευροποιητικές ιδιότητες είναι υποβαθμισμένες σε σχέση με το σιτάρι λόγω του αλευρώδους ενδοσπερμίου. Για τη βελτίωση των χαρακτηριστικών αυτών έχει επιτευχθεί αντικατάσταση χρωματοσωμάτων της σίκαλης με χρωματοσώματα του γονιώματος D του μαλακού σιταριού μετά από διασταυρώσεις εξαπλοειδών τριτικάλε με μαλακό σιτάρι. Η παρουσία στον καρπό των τριτικάλε ουσιών που παρεμποδίζουν τη δράση της τρυψίνης και της χυμοτρυφίνης υποβιβάζει τη θρεπτική αξία των καρπών για τα ζώα. Οι ουσίες αυτές φαίνεται ότι προέρχονται κυρίως από τη σίκαλη. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι το ανεπιθύμητο αυτό χαρακτηριστικό παρουσιάζει αρκετά μεγάλο εύρος τιμών σε διάφορες ποικιλίες τριτικάλε και, επομένως, οι προοπτικές αντιμετώπισής του παρουσιάζονται ευοίωνες.
Κλιματικές συνθήκες τριτικάλε
Τα τριτικάλε αναπτύσσονται καλύτερα σε ψυχρό περιβάλλον και μεγάλα υφόμετρα (μέχρι και 2600m) όπου συναγωνίζονται και συνήθως ξεπερνούν σε αποδόσεις το σιτάρι. Επίσης τα τριτικάλε είναι αποδοτικότερα από το σιτάρι και σε χαμηλά υψόμετρα, με την προϋπόθεση ότι επικρατούν σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες. Υψηλές θερμοκρασίες κατά την πρώτη ανάπτυξη προκαλούν ανωμαλίες και τελική μείωση των αποδόσεων. Αντίθετα, υψηλοί ρυθμοί αύξησης έχουν παρατηρηθεί ακόμη και όταν οι θερμοκρασίες της νύκτας πλησιάζουν στο μηδέν. Η αντοχή των τριτικάλε στο ψύχος είναι σημαντική και υστερεί λίγο συγκριτικά με τις ανθεκτικότερες ποικιλίες σίκαλης, αν και φαίνεται ότι στη Σοβιετική Ένωση ήδη υπάρχουν διαλογές με αντοχή ανάλογη της σίκαλης. Συγκριτικά με το σιτάρι, υστερούν σε αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες.
Αρχικά, ήταν φυτά μεγάλης ημέρας, που λάμβαναν μεγάλη ανάπτυξη και καθυστερούσαν την ωρίμασή τους σε συνθήκες μικρής φωτοπεριόδου. Έχουν όμως αναπτυχθεί και ποικιλίες σχετικά αδιάφορες στη φωτοπερίοδο, οι οποίες εάν βρεθούν υπό συνθήκες μεγάλης ημέρας αδελφώνουν λίγο και παράγουν βραχείς στάχεις. Είναι επομένως σημαντική η γνώση των απαιτήσεων σε φωτοπερίοδο των διαφόρων διαλογών και ποικιλιών.
Εδαφικές συνθήκες τριτικάλε
Τα τριτικάλε αναπτύσσονται σε όλους τους τύπους εδαφών, αλλά είναι παραγωγικά και σε όξινα και αμμώδη εδάφη όπου μπορούν να υποκαταστήσουν το σιτάρι και τη σίκαλη. Στα εδάφη αυτά οι αποδόσεις τους ξεπερνούν εκείνες του σιταριού, αλλά αυτό δε συμβαίνει σε εδάφη υψηλής γονιμότητας.
Ανάπτυξη των φυτών τριτικάλε
Αρχικά τα τριτικάλε είχαν πολύ μεγάλη ανάπτυξη (λόγω σίκαλης) και έφθαναν ένα τελικό ύψος περίπου 1.7m. Αυτό ήταν ένα ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό που τα καθιστούσε φοβερά ευπαθή στο πλάγιασμα. Η μεγάλη ανάπτυξη σε ύψος ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή στα μικρότερα γεωγραφικά πλάτη και αποδόθηκε και στην παράταση της βλαστητικής ανάπτυξης λόγω των μικρότερων φωτοπεριόδων. Παράλληλα όμως, η ταχεία ανάπτυξη αύξανε την ανταγωνιστικότητα των φυτών με τα ζιζάνια και εκμηδένιζε ουσιαστικά την ανάγκη για ζιζανιοκτονία. Η δημιουργία μικρόσωμων ποικιλιών στα τριτικάλε αποτέλεσε αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας για πολλά χρόνια. Ο αρχικός στόχος ήταν η εισαγωγή γόνων από το σιτάρι που προσδίδουν νανισμό, η χρησιμοποίηση όμως του γενετικού υλικού Νorin-10 ως πηγής νανισμού είχε ως αποτέλεσμα μειωμένη γονιμότητα των απογόνων, συρρικνωμένους καρπούς και υποβάθμιση άλλων ποιοτικών χαρακτηριστικών του καρπού. Παράλληλα ερευνήθηκε και η δυνατότητα χρησιμοποίησης φυτών σίκαλης που παρουσίαζαν νανισμό, αλλά τα προϊόντα διασταύρωσης με εξαπλοειδή τριτικάλε παρουσίαζαν και εδώ χαμηλή γονιμότητα και συρρικνωμένους καρπούς. Τελικά, το 1972 έγινε δυνατή η παραγωγή νάνων εξαπλοειδών με υψηλή γονιμότητα που προήλθαν από διασταυρώσεις εξαπλοειδών με μαλακό σιτάρι και οκταπλοειδών με εξαπλοειδή. Σήμερα υπάρχουν τριτικάλε με διαφορετική ένταση νανισμού που μπορεί να φθάσουν σε ύψος 72-73cm. Στα μικρόσωμα τριτικάλε έχει παρατηρηθεί μια μείωση της περιεκτικότητας των καρπών σε πρωτεΐνη, η οποία όμως αντισταθμίζεται σε στρεμματική βάση από τις αυξημένες αποδόσεις, θα πρέπει επίσης ιδιαίτερα να τονισθεί το γεγονός ότι η μείωση του ύψους των φυτών επιτεύχθηκε με διατήρηση του μεγάλου μήκους του στάχυ, όπως ακριβώς συνέβη και στο σιτάρι, με αποτέλεσμα τη σημαντική αύξηση του συντελεστή ωφέλιμης παραγωγής.
Γονιμότητα των φυτών τριτικάλε
Η γονιμότητα, η οποία αρχικά ήταν χαμηλή, βελτιώθηκε σημαντικά σε επίπεδα μόνο 6% χαμηλότερα από εκείνα του σιταριού και περίπου 15% υψηλότερα από τα συνηθισμένα εξαπλοειδή τριτικάλε. Αυτό κατορθώθηκε με τη χρησιμοποίηση μιας διαλογής εξαπλοειδών του CIMMYT όταν ένα ζεύγος χρωματοσωμάτων της σίκαλης αντικαταστάθηκε από ένα ζεύγος του D-γονιώματος του μαλακού σιταριού. Η διαλογή αυτή, γνωστή με την επωνυμία “Αrmadillo”, συνδύαζε εκτός από τη βελτιωμένη γονιμότητα και άλλα επιθυμητά χαρακτηριστικά (αυξημένο βάρος καρπών, νανισμό, πρωιμότητα, σχετική αδιαφορία στη φωτοπερίοδο, αυξημένη αποδοτικότητα και βελτιωμένη βιολογική αξία) και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε εντατικά σε βελτιωτικά προγράμματα. Δεν έχει ακόμη διαπιστωθεί εάν οι βελτιωμένες αυτές ιδιότητες οφείλονται στην έλλειψη των χρωματοσωμάτων της σίκαλης ή σε ευνοϊκή επίδραση των χρωματοσωμάτων του γονιώματος D του σιταριού.
Ποικιλίες τριτικάλε
Νιόβη (Γ-05207)
Είναι αγανοφόρος ποικιλία μέτριου ύψους (100-110 εκατ.), με άριστη αντοχή στο πλάγιασμα, στο ψύχος και τις ασθένειες και με υψηλές και σταθερές αποδόσεις. Αδελφώνει μέτρια και έχει βάρος 1000 καρπών περίπου 35g. Ο σπόρος είναι μέτριου μεγέθους με υψηλό πρωτεϊνικό περιεχόμενο, υψηλή απόδοση στο μύλο και καλή αρτοποιτική ικανότητα. Η απόδοση και η ποιότητα αυτής της ποικιλίας των τριτικάλε εκφράζονται καλύτερα στα ημιγόνιμα έως γόνιμα όλης της χώρας. Σπέρνεται πρώιμα με 18-20 κιλά σπόρου/στρέμμα.
Βρυτώ (Γ-07491)
Είναι αγανοφόρος ποικιλία, ψηλή, με δυνατό καλάμι, μέτριο αδέλφωμα, ανθεκτική στο πλάγιασμα, στο ψύχος και τις ασθένειες, με υψηλές και σταθερές αποδόσεις σε όλους τους τύπους εδαφών της χώρας. Ο σπόρος είναι μεγάλος, γεμίζει καλά κάτω από ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης. Πρωτεΐνη σπόρου 13 ± 1%.
Αυτή η ποικιλία τριτικάλε είναι κατάλληλη για αρτοποίηση και πολύ καλή ως ζωοτροφή.
Σπέρνεται πρώιμα με 20 κιλά σπόρου/στρέμμα.
Δάδα (Γ-07573)
Αυτή η ποικιλία είναι προϊόν της διασταύρωσης (Inia x Armadillo S) x Γ-38290. Το ύφος στελέχους είναι περίπου 110cm και βάρος 1000 καρπών περίπου 38g. Τα καλλιεργητικά χαρακτηριστικά της είναι παρόμοια με άλλη ποικιλία τριτικάλε, της Νιόβης. Νιόβης.
Θίσβη (Γ-07593)
Πρόκειται για αγανοφόρο ποικιλία τριτικάλε, ψηλή (110±5 εκατ.) με δυνατό καλάμι, μέτριο αδέλφωμα, πολύ ανταγωνιστική με τα ζιζάνια και άλλα φυτικά είδη γενικότερα, με άριστη αντοχή στο πλάγιασμα και στο ψύχος. Δίνει πολύ καλές αποδόσεις και προσαρμόζεται καλύτερα από τις υπόλοιπες ποικιλίες τριτικάλε στα αμμώδη εδάφη.
Ο σπόρος είναι μέτριου μεγέθους, γεμίζει ικανοποιητικά και είναι κατάλληλος για ψωμί και για κτηνοτροφία.
Σπέρνεται πρώιμα με 18-20 κιλά σπόρου/στρέμμα.
Βροντή (Γ-07631)
Πρόκειται για αγανοφόρο ποικιλία, κοντή (100-105 εκατ.) με δυνατό καλάμι, μέτριο αδέλφωμα, ανθεκτική στο πλάγιασμα και τις ασθένειες, πολύ ανθεκτική στο ψύχος, με υψηλές και σταθερές αποδόσεις στα γόνιμα όλης της χώρας. Ο σπόρος είναι μεγάλος, δεν γεμίζει εντελώς όταν οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές όσον αφορά στην υγρασία του εδάφους και τις θερμοκρασίες στην περίοδο γεμίσματος. Η πρωτεΐνη σπόρου είναι ικανοποιητική.
Είναι κατάλληλη για αρτοποίηση και πολύ καλή ως ζωοτροφή.
Σπέρνεται πρώιμα με 20 κιλά σπόρου/στρέμμα.
Εχθροί
Τα τριτικάλε έχουν κοινούς εχθρούς [1] με τα άλλα σιτηρά και δεν φαίνεται προς το παρόν να παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφοροποιήσεις στην αντοχή ή ευπάθεια σε ορισμένους απ’ αυτούς. θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι η εξάπλωση της καλλιέργειας κατά τα τελευταία χρόνια προκάλεσε την εμφάνιση μολυσματικών στελεχών διαφόρων παθογόνων, με αποτέλεσμα να παρουσιασθούν ιδιαίτερα προβλήματα από ασθένειες όπως η μαύρη σκωρίαση στην Αυστραλία, η κίτρινη σκωρίαση στην Αν. Αφρική και τη Ν. Αμερική, και οι ελμινθοσποριώσεις στις υγρότερες περιοχές. Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένα τριτικάλε παρουσιάζουν ευπάθεια όταν ψεκάζονται με εντομοκτόνα και, επομένως, χρειάζεται προσοχή στη χρήση τους για την καταπολέμηση των εχθρών της καλλιέργειας.
Ασθένειες
Οι ασθένειες [1] απ’ τις οποίες προσβάλλεται η καλλιέργεια των τριτικάλε είναι οι:
- η Εργωτίαση,
- οι Σκωριάσεις,
- η Ελμινθοσπορίωση.
Έχουν δημιουργηθεί ποικιλίες ανθεκτικές όσο αφορά στο ωίδιο και τη σεπτορίωση.